Ki-Uestin sirr pərdəsini açarkən və ya Heydər Əliyevin ustad dərsi - Caliber.az-da tarixə ekskurs

Həm daimi yaşayış, həm də müxtəlif xalqların miqrasiya dalğalarının kəsişməsində tarixi proseslər nəticəsində etnik olaraq formalaşan Azərbaycan xalqı həqiqətən də öz şanlı çoxəsrlik tarixi ilə fəxr edə bilər! Müxtəlif oğuz (əslində məhz Azərbaycan) sülalələri bir-birini əvəz edərək, bir neçə əsr ərzində - demək olar ki, min il - böyük imperiyaları idarə ediblər. Bu imperiyaların adları ərazinin deyil, hakim subetnik qrupun adından götürülsə də, bütövlükdə onların hamısı məhz Azərbaycan xalqının vahid, birləşmiş tarixinin ayrı-ayrı fəsillərini təşkil edib! Bütün bu əsrlər ərzində xalqımız öz torpağında və doğma dövlətinin tərkibində yaşayıb.

Ta ki, on doqquzuncu yüzilliyə - Azərbaycan tarixinə "ayırıcı" kimi kədərli adla daxil olan əsr gələnə qədər...

Əvvəlcə Gülüstan, sonra isə Türkmənçay müqavilələri ilə başa çatan Rus-Qacar müharibələri Azərbaycanı iki yerə böldü. Şimal hissəsi Rusiya İmperiyasının tərkibinə daxil olaraq, faktiki onun müstəmləkəsinə çevrildi, cənub hissəsi isə Qacar şahlığının tərkibində qalsa da, bir əsr sonra dövlət çevrilişi nəticəsində özünü qəfildən "İran" adlı tamamilə yeni bir dövlətin tərkibində tapdı. Bu dövlət çoxəsrlik keçmişdən bütün Azərbaycan rənglərini tədricən silmək və əsrlər boyu kölgədə qalan fars çalarlarını süni şəkildə gücləndirmək kursunu götürdü.

Lakin 20-ci əsrin faciələri bizim tariximizdə bununla məhdudlaşmadı. Bütün İslam Şərqində ilk demokratik respublikanın qısa ömrü şimaldan təkrar təcavüzlə və 70 ildən çox davam edən sovet işğalı ilə kəsildi. Bu işğal təkcə 20-30-cu illərdə milli elitamızın və ziyalılarımızın məhv edilməsi, milli sərvətlərimizin talan edilməsi və Vətənimizin inkişafına qeyri-mütənasib töhfə ilə deyil, həm də məhv edilmiş müstəqil respublikanın ərazisinin sonrakı parçalanması, həmçinin sovetləşdirilmiş Azərbaycanın mərkəzində heç bir əsaslandırma olmadan və ən əsası, Vətənimizin etnik ermənilərin buraya köçürülməsi nəticəsində indi "Ermənistan"a çevrilmiş hissəsində yerli azərbaycanlılar üçün güzgü avtonomiyası yaradılmadan, burada əvvəllər heç vaxt mövcud olmayan erməni muxtariyyətinin yaradılması ilə müşayiət olunurdu.

Beləliklə, 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyinin bərpası zamanı artıq üçüncü respublikanın xəritəsi tamamilə acınacaqlı görünürdü və xalqımızın kompakt yaşadığı ərazini əks etdirmirdi. Bu gün dünyada heç bir yerdə Naxçıvan kimi bir nümunə tapmaq mümkün deyil - diqqət! - dövlətin əsas hissəsindən təcrid olunmuş və eyni zamanda, neytral dünyanın beynəlxalq sulara çıxışı olmayan yeganə ekslavı... Dünya xəritəsində buna bənzər ikinci nümunə yoxdur! Və bu acınacaqlı unikallıq, belə demək mümkünsə, danılmaz azərbaycanlı demoqrafik çoxluğuna baxmayaraq, Qərbi Zəngəzuru da digər bölgələrlə birlikdə ADR-dən təcrid edən, onu və digər bölgələri Ermənistana keçirən həmin bolşeviklərin cinayətinin birbaşa nəticəsi oldu. Və bütün bunlar, sanki "təsadüfən" deyil, siyasi şüurlu və məqsədyönlü şəkildə - türk dünyasının zolağını ayırmaq, onun yolunda coğrafi sədd yaratmaq üçün edilmişdi.

Bəlalar bununla məhdudlaşmadı. 1980-ci illərin sonunda, yenə həmin bolşeviklər tərəfindən Sovet hakimiyyətinin əvvəllərində qoyulmuş başqa bir saatlı bomba - məhz Qarabağdakı həmin muxtariyyət - işə düşdü.

Sovet imperiyasının dağılması dövründə və 1990-cı illərin əvvəllərində xalqımızın başına gələn faciələri indi təkrarlamayacağıq. Amma bu uzun tarixi müqəddimə bugünkü sayımızın əsas mövzusuna yaxınlaşmaq, mövzumuzun başlanğıc nöqtəsində hansı faciəli proseslərin nəticələndiyi və ondan əvvəl nələrin baş verdiyi barədə tam təsəvvürə malik olmaq üçün lazım idi.

Və mövzu, artıq təxmin edə biləcəyiniz kimi, Zəngəzurla - tarixi ərazimizi tamamilə süni, mənasız və açıq desək, cinayətkarcasına bölən həmin siyasi çatla bağlıdır.

Beləliklə, 1993-cü ilin yayında Azərbaycan xalqının çağırışı ilə dövlətin sükanı yenidən təcrübəli siyasətçi Heydər Əliyevin əlinə keçdi.

Bundan 10 ay sonra, 1994-cü ilin may ayında Bakı və İrəvan atəşkəsə nail oldular. O vaxta qədər müstəqil Azərbaycan Respublikasının vəziyyəti çox pis idi. Sovet hakimiyyətindən ADR-in ərazisi hesabına əlavə 20 min kvadrat kilometr əldə edən və bizim hesabımıza demək olar ki, üç dəfə böyüyən Ermənistan, Sovetlərin tarixi səhnədən getməsindən sonra bizə qalan ərazinin 20 faizini də işğal etdi. Azərbaycan rəhbərliyinin qarşısında həm Qarabağın və ona bitişik rayonların azad edilməsi, həm də xalqımıza qarşı cinayətkarcasına bizdən ayrı salınmış Naxçıvanın blokadadan çıxarılması məsələsinin həlli dururdu. Bu iki vəzifə bütün dövrlərdə müstəqil Azərbaycan dövlətinin siyasi doktrinasında əsas yer tutub və heç vaxt uzunmüddətli gündəlikdən çıxmayıb.

Bu gün yaşanmış illərin və əldə edilmiş hədəflərin yüksəkliyindən artıq Azərbaycan ali rəhbərliyinin daim düşündüyü, lakin davam edən işğal və ümumiyyətlə müxtəlif formatlar çərçivəsində danışıqlar prosesi səbəbindən açıq şəkildə ifadə edilməyən məsələləri tədricən açıqlamağa başlamaq olar. Bu gün artıq bundan danışmağa başlamaq olar. Bu fakt ondan ibarətdir ki, münaqişənin həlli ilə bağlı müxtəlif, ən fərqli və hətta ekstravaqant planların müzakirə edilməsinə baxmayaraq, müstəqil Azərbaycanın rəhbərlərindən heç biri Qarabağ torpağının bir qarışının belə özgəninkiləşdirilməsinə bir an belə yol verməyib, Naxçıvanla quru əlaqəsinin bərpası isə bu hədəfə çatanadək strateji məqsəd olub, var və qalacaq.

ABŞ Dövlət Departamenti "Qobl Planı" ətrafında pərdəarxası danışıqların təfərrüatlarını açıqlayan bir sıra sənədləri məxfilikdən çıxarıb. Bu planın təfərrüatlarına indi toxunmayacağıq. Sadəcə xatırladaq ki, bu plan ərazi mübadiləsini nəzərdə tuturdu: keçmiş DQMV və Laçın dəhlizinin ərazisini Ermənistan Respublikasının Mehri rayonu ilə dəyişmək. Qeyd etmək lazımdır ki, təkliflər paketi "Qobl Planı" adlansa da, onun müəllifi amerikalı deyildi. Bu təklifi ilk dəfə Zəngəzur dəhlizinin ekzistensial əhəmiyyətini başa düşən Türkiyə tərəfi irəli sürmüş, Heydər Əliyev isə o zaman bunu müzakirə etməyə razılaşmışdı.

Və burada vacib bir qeydi diqqətə çatdıracağıq. Bu məqamlara diqqət yetirmək kritik dərəcədə vacibdir: təklif irəli sürmək və ya onun müzakirəsinə razılıq vermək hələ özünün onu qəbul etməsi və imzalamağa hazır olması demək deyil. Bir daha vurğulayırıq və hər kəsin diqqətini çəkirik: Azərbaycan rəhbərliyi bolşeviklərin gətirdiyi ədalətsizliyi aradan qaldırmaq üçün bir an belə olsa, öz vətəninin bir hissəsindən imtina etmək barədə düşünməyib. Ədaləti bərpa etmək lazım idi, lakin əvəzini onsuz da bizim olanlarla ödəmədən. Ərazi mübadiləsini müzakirə etmək və hətta hansısa məqamda şifahi razılıq bildirmək hələ sənədə imza atmağa hazır olmaq demək deyildi. Bunu xatırlamaq son dərəcədə vacibdir!

Bu gün Xankəndi və Şuşa üzərində Azərbaycan bayrağı dalğalandığı zaman o illərin bəzi sirlərini açmaq olar. Heydər Əliyev dar çevrədə etiraf edirdi ki, Qarabağdan imtina etməyi bir an belə düşünməyib, İranla sərhədin erməni rəhbərliyi üçün nə qədər əhəmiyyətli olduğunu və bu torpaq zolağını nəyəsə dəyişməyə razı olub-olmayacaqlarını öyrənmək məqsədilə peşəkar kəşfiyyatçı qarşısındakı əyalət uşağına özünü "ərazi mübadiləsinə" razı imiş kimi göstərib.

Mütləq şəkildə məlumdur ki, Robert Koçaryan bu gün bu faktı nə qədər inkar etsə də, təklif olunan planı əvvəlcədən qəbul etməyə hazır idi və hətta bir müddət sonra güllələnən Vazqen Sarkisyanı da bir müddət razı sala bilmişdi. Planın əleyhinə çıxan Karen Dəmirçyan, görünür, Moskva ilə əlaqə saxlayırdı və orada pərdəarxası məsləhətləşmələr aparmağa nail olmuşdu. Dəmirçyan Vazqen Sarkisyanın coşqusunu soyuda bildi və onlar ikisi birlikdə Koçaryana ümumi narazılıqlarını bildirdilər. Məhz həmin andan Koçaryanın özündə də tərəddüdlər yaranmağa başladı və o, özü üçün planda ilkin olaraq nəzərdə tutulduğundan bir qədər çoxunu əldə etməyə çalışdı.

Məxfilikdən çıxarılan sənədlərdən son dərəcə mühüm bir fakt ortaya çıxır. 2000-ci il yanvarın sonunda Davosda Ümumdünya İqtisadi Forumu çərçivəsində Heydər Əliyevlə şəxsi görüşü zamanı Ermənistan prezidenti bütün iştirakçılar üçün yeni tələb irəli sürdü və bir neçə gün sonra artıq Bakıda Azərbaycan Prezidenti bu barədə ABŞ-nin Azərbaycandakı səfiri Stenli Eskuderoya danışdı. Belə məlum olur ki, Koçaryan Davosda Heydər Əliyevə Meqrini Azərbaycana təhvil verməyi təklif edib və bununla da Sədərəkdə əvvəlcədən "razılaşdırıldığı" kimi, İranla sərhədi itirməyə razılaşıb, əgər... diqqət! - Türkiyə İrəvanla qondarma "erməni soyqırımı" məsələsini müzakirə etməyə razı olacaq. O zaman Davosda Koçaryana etiraz edən və "soyqırımı" məsələsinin heç vaxt Ermənistan-Azərbaycan gündəmində olmadığını, bu məsələni Ankara qarşısında qaldırmayacağını bildirən Heydər Əliyev artıq Bakıda ABŞ-nin səfirinə bütün bunlardan özü üçün mühüm nəticə çıxardığını demişdi ki, Ermənistan tərəfi üçün İranla sərhəd o qədər də həyati əhəmiyyət kəsb etmir.

"Əgər Koçaryan soyqırımın tanınması müqabilində ondan imtina etməyə hazırdırsa, deməli, Meqri prinsipial məsələ deyil, sövdələşmə predmetidir!", - deyə Əliyev səfir Eskuderoya bildirmişdi.

Heydər Əliyevin özü üçün öyrənmək istədiyi də məhz bu idi! Bu, onun şəxsi zəfəri idi. Qarşıya qoyulan məqsəd yerinə yetirilmişdi. Artıq yekunlaşdırmağa başlamaq olardı.

Ermənilər üçün Meqri "müqəddəslərin müqəddəsi" deyil, sövdələşmə predmetidir! Bu epizod bütün nəşr olunan sənədlərin ən əsasını, demək olar ki, özəyini təşkil edir.

Ki-Uest təcrübəli siyasətçi Heydər Əliyevin Robert Koçaryana verdiyi ustad dərsinin arenasına çevrildi. Bu, elə bir master-klass idi ki, o, heç bunun fərqinə də varmadı.

Kresloda arxasına əyləşib gülümsəyən Koçaryan hər şeyin arxada qaldığını düşünürdü və hər şeyin hələ qabaqda olduğundan xəbərsiz idi. Artıq "Əsrin müqaviləsi" imzalanıb və bir müddət sonra bu təbəssümləri təşviş, sonra isə panika əvəz edəcək. Koçaryanın təbəssümü keçmişə yönəlmişdi, Heydər Əliyev isə gələcəyə baxaraq və gələcəyi aydın şəkildə görərək gülümsəyirdi. O, öyrənmək istədiyi hər şeyi özü üçün öyrəndi. Və elə bir şəkildə öyrəndi ki, onun qarşısında oturan gənc heç nə hiss etmədi. Azərbaycan Prezidentinin ağzından "ərazi mübadiləsi" ilə bağlı ifadələr səsləndiyi məqamda şüurunda Qarabağın istənilən yolla - diplomatik və ya hərbi yolla azad edilməsi üçün müxtəlif planlar hazırlanırdı. Koçaryan bu haqda təxmin belə edə bilmirdi.

İllər sonra, Nikol Paşinyan hakimiyyətə gəldiyi zaman bəyan edəcək ki, otuz il ərzində toplanmış bütün sənədlər kompleksini araşdıraraq belə qənaətə gəlib ki, Bakı bir an belə olsun Qarabağ məsələsinin həlli variantını onun ərazi bütövlüyü kontekstindən kənarda nəzərdən keçirməyib. Hətta Paşinyan belə o zaman Koçaryanın anlamadığını anladı! Buna sübut kimi indiki Prezident İlham Əliyevin 2011-ci ildə Kazanda təklif olunan sənədi, iki il əvvəl isə Ermənistan-Türkiyə Sürix protokollarını qəti şəkildə rədd etməsini göstərmək olar!

Nəhayət, qeyd etmək lazımdır ki, Robert Koçaryan "Qobl planı"nın praktiki perspektivsizliyini dərk edərək, öz gecikmiş narazılığını elan etdi və sonda göydən ulduzları qoparmaq qərarına gəldi. Amma hətta burada da o, "njdeizm" ideologiyasına sadiqliyini gizlədə bilmədi, ölkəsinin üç tərəfdən türklər tərəfindən mühasirəyə alınmasına imkan verməyəcəyini bəyan etdi.

Bu, postsovet Ermənistanının bütün mahiyyətidir. Faşist ideologiyasında boğulan və siyasi fırıldaqçıların nəzarəti altında olan Ermənistan özünü məhv etmək ərəfəsindədir. Azərbaycan isə nəinki Qorbaçovun "yenidənqurma"sının bərbad "miras" kimi ona qoyub getdiyi problemləri arxada qoyub, həmçinin Sovet hakimiyyətinin başlanğıcında bolşeviklərin xalqımıza qarşı qoyduğu ədalətsizliyin aradan qaldırılmasına qəti şəkildə köklənib. Və əgər o, artıq ən çətin vəzifəni yerinə yetiribsə - bayrağını Qarabağın və Şərqi Zəngəzurun şəhər və kəndləri üzərində dalğalandırıbsa, o zaman Naxçıvanla əlaqəni bərpa etmək məqsədinə də sözsüz ki, nail olacaq.