Repetitorluq təhsil sisteminə bir təhdiddir

Azərbaycanda təhsil problemi: Repetitorluq, imtahan sistemi və keyfiyyətsiz təhsil

Analitik təhlil

Azərbaycanda təhsil sistemi uzun illərdir ciddi problemlərlə üzləşir. Bu problemlər təkcə təhsil sahəsindəki iştirakçıların deyil, bütövlükdə cəmiyyətin gələcəyini və inkişafını təhdid edir. Ən kritik məsələlərdən biri repetitorluğun geniş yayılması, ağır və səmərəsiz imtahan sistemi və təhsilin keyfiyyət göstəricilərinin aşağı olmasıdır. Bu məqalədə Azərbaycan təhsil sisteminin əsas boşluqları tənqidi şəkildə analiz edilir, keçmiş sovet təhsil sistemi ilə indiki sistem müqayisə olunur, MDB ölkələri ilə təhsil nailiyyətləri müqayisə edilir və real həll yolları təklif olunur.

Repetitorluq təhsil sisteminə bir təhdiddi

Azərbaycanda təhsil sisteminin ən ciddi problemlərindən biri repetitorluğun kütləvi yayılmasıdır. Rəsmi məlumatlara görə, 2023-cü ildə orta məktəb şagirdlərinin təxminən 50-60%-i repetitor xidmətlərindən istifadə edib. Bu rəqəm 2024-cü ildə də demək olar ki, dəyişməyib. Valideynlər bu əlavə dərslərə illik ortalama 1000-1500 manat xərcləyirlər ki, bu da ailələrin büdcəsinə ağır yükdür.

Repetitorluğun belə geniş yayılması məktəblərdə tədris proqramlarının yetərsizliyindən xəbər verir. Məktəb sistemi şagirdləri ali məktəbə qəbul imtahanına hazırlamaq qabiliyyətini itirib və buna görə də əlavə hazırlıq dərsləri zəruri olub. Bu isə məktəb təhsilinin əsas funksiyasının pozulmasıdır. Eyni zamanda, repetitorluq bazarı illik milyonlarla manatlıq iqtisadi dövriyyə yaradır və təhsildə bərabərsizliyi daha da dərinləşdirir, çünki hər kəs bu əlavə xərcləri ödəyə bilmir.

İmtahan sistemi: ağır, stresli və effektivsiz

Azərbaycanda təhsil sisteminin digər böyük problemi isə imtahan sisteminin ağır və səmərəsiz olmasıdır. Dövlət İmtahan Mərkəzinin məlumatlarına görə, 2023-cü ildə ali məktəbə qəbul olanların yalnız təxminən 30%-i ilk seçiminə daxil ola bilib və bu rəqəm 2024-cü ildə də əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməyib. Bu, qəbul sisteminin çox sərt və eyni zamanda qeyri-bərabər olduğunu göstərir.

Əlavə olaraq, ölkə şagirdləri beynəlxalq PISA testlərində (2022-ci ilin nəticələri) orta hesabla 1142 bal toplayıblar ki, bu da təhsil sistemimizin beynəlxalq standartlardan geri qaldığını təsdiqləyir. İmtahanlarda əsasən yaddaş və standart test üsullarına üstünlük verilir, bu isə şagirdlərin kritik düşünmə və yaradıcı bacarıqlarının inkişafına mane olur.

Psixoloqlar isə bildirirlər ki, qəbul imtahanlarının yaratdığı güclü stress və psixoloji təzyiq şagirdlərin təhsilə olan motivasiyasını aşağı salır, nəticədə təhsilin əsas məqsədi – bilik və bacarıqların inkişafı – zərər görür.

Təhsilin keyfiyyəti: Dərs proqramları və müəllim hazırlığı

Azərbaycan təhsil sistemində keyfiyyət göstəriciləri də çox zəifdir. UNESCO-nun hesabatlarına əsasən, məktəblərdə müəllimlərin yalnız 40%-i müasir pedaqoji metodlardan istifadə edir. Tədris hələ də ənənəvi və passiv metodlarla aparılır, bu da şagirdlərin tədrisə marağını və nəticələrin yaxşılaşmasını əngəlləyir.

2024-cü ildə keçirilmiş "Məktəblər üçün PISA" tədqiqatı 15 yaşlı şagirdlərin oxu, riyaziyyat, təbiət elmləri və yaradıcı düşünmə sahəsində zəif tərəflərini ortaya qoydu. Məktəb məzunlarının təxminən 60%-i əlavə hazırlıq kurslarına ehtiyac duyur, bu da məktəb təhsilinin yetərsizliyini göstərir.

BMT-nin Təhsil üzrə Agentliyi (UNESCO) dəfələrlə Azərbaycan təhsil sisteminin müasirləşdirilməsi və müəllim hazırlığının gücləndirilməsi istiqamətində tövsiyələr verib, lakin bu tövsiyələrin həyata keçirilməsi hələ ki, məhduddur. Müasir texnologiyaların tətbiqi yalnız pilot layihələr şəklindədir və ölkə üzrə geniş yayılmayıb.

Keçmiş sovet təhsil sistemi ilə müasir təhsil sisteminin müqayisəsi

Sovet dövründə təhsil sistemi ideoloji baxımdan daha vahid və mərkəzləşdirilmişdi. Şagirdlər əsasən yaddaş və təməl biliklərin mənimsənilməsi üzərində hazırlanırdı. İmtahanlar çox vaxt yazılı və şifahi şəkildə keçirilirdi və sistem daha az stresslə müşayiət olunurdu. Lakin sovet sistemi yeniliklərə az açıqlıq göstərir, yaradıcı təfəkkürü inkişaf etdirmirdi.

Müasir Azərbaycan təhsil sistemi isə formallıq və beynəlxalq standartlara uyğunlaşma məqsədi güdür. Lakin ağır test imtahanları, repetitorluq və yetərsiz pedaqoji metodlar təhsilin keyfiyyətinə ciddi təsir göstərir. Müasir sistemdə tələbələr üzərində psixoloji təzyiq daha çoxdur və məktəb təhsili gəncləri bütün aspektlərdə (intellektual, sosial, mənəvi) yetərincə formalaşdıra bilmir.

MDB ölkələri ilə müqayisə və Azərbaycan təhsilinin mövqeyi

MDB ölkələri arasında təhsil sistemi üzrə ən uğurlu nümunələrdən biri Estoniyadır. Estoniya PISA 2022 testlərində yüksək nəticələr əldə edərək müasir təhsil metodlarının tətbiqinin və erkən islahatların uğurlu nəticəsini göstərdi.

Qazaxıstan və Türkiyə də təhsil sistemlərində islahatlara böyük önəm verirlər və beynəlxalq qiymətləndirmələrdə yaxşı nəticələr göstərirlər.

Azərbaycan isə bu ölkələrlə müqayisədə hələ də aşağı nəticələrə malikdir. Təhsil sistemindəki repetitorluğun yayılması, imtahanların səmərəsizliyi və keyfiyyətsiz tədris beynəlxalq səviyyədə rəqabət qabiliyyətimizi aşağı salır və gələcək nəsillərin inkişafına mane olur.

Azərbaycan gənclərinin vətəndaşlıq vəziyyəti: Təhsil sisteminin sosial funksiyası

Azərbaycan təhsili gəncləri insan və cəmiyyətə yararlı, məsuliyyətli vətəndaş kimi formalaşdıra bilirmi? Təəssüf ki, hazırkı sistem gənclərin təkcə bilik bazasını inkişaf etdirməkdə deyil, həm də onların sosial bacarıqlarını, etik dəyərlərini və vətəndaşlıq mövqelərini formalaşdırmaqda ciddi çatışmazlıqlarla üzləşir.

UNICEF-in 2022-ci il hesabatına görə, Azərbaycan gənclərinin yalnız təxminən 35%-i özünü cəmiyyətdə aktiv iştirakçı hesab edir, yəni ictimai məsələlərdə iştirak və vətəndaşlıq mövqeyinin zəif olduğunu göstərir. Həmçinin, Azərbaycan Gənclər Təşkilatları Milli Şurasının 2023-cü ildə apardığı sorğuya əsasən, gənclərin 40%-i sosial layihələrdə və ictimai fəaliyyətlərdə iştirak etmir. Bu rəqəmlər təhsil sisteminin vətəndaşlıq funksiyasının zəifliyini açıq şəkildə ortaya qoyur.

Azərbaycan təhsil proqramlarında vətəndaşlıq və hüquq dərsləri mövcud olsa da, Təhsil Nazirliyinin 2023-cü il məlumatına görə, bu dərslərə ayrılan vaxt ümumi dərs saatlarının cəmi 2%-dən azdır. Əsas problem ondan ibarətdir ki, bu dərslər daha çox nəzəri səviyyədə keçirilir və sosial bacarıqların, empatiyanın, sosial məsuliyyətin inkişafına kifayət qədər yer verilmir.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 2024-cü ildə yayımladığı hesabatda məktəblərdə şagirdlərin empatiya, kritik düşüncə və sosial məsuliyyət kimi qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsində ciddi boşluqlar olduğu vurğulanır. Hesabatda məktəblərin 65%-ində sosial mühitin hələ də rəqabət və fərdi uğur üzərində qurulduğu, birgə işləmə və sosial dəstəyin zəif olduğu qeyd olunur. Bu da gənclərin sosial yönümlü vətəndaş kimi yetişməsinə mane olur.

Dünya Bankının 2023-cü il hesabatına əsasən, gənclərin sosial bacarıqlarının inkişafı ölkələrin iqtisadi və sosial inkişafında mühüm rol oynayır. Təəssüf ki, Azərbaycanda təhsil sistemində bu sahədəki boşluqlar cəmiyyət üçün zəruri insan kapitalının formalaşmasını çətinləşdirir.

Nəticədə, təhsil sistemi yalnız biliklərin ötürülməsi ilə kifayətlənməyib, eyni zamanda gənclərin məsuliyyətli, etik dəyərlərə sahib, sosial vətəndaşlar kimi formalaşmasına daha çox diqqət yetirməlidir.

Təklif olunan həll yolları

Repetitorluğun azalması üçün məktəb təhsilinin əsas bilikləri tam təmin etməlidir. Bunun üçün də tədris proqramlarının yenilənməsi, müəllimlərin keyfiyyətinin artırılması və siniflərdə fərdi yanaşmanın genişləndirilməsi zəruridir.

İmtahan sistemində ciddi islahatlar aparılmalıdır. Həmçinin, test üsulundan kritik düşünmə, problem həll etmə və yaradıcı bacarıqları ölçən metodlara keçid olmalıdır.

Müasir pedaqoji metodların və texnologiyaların tətbiqi vacibdir. Müəllimlərin mütəmadi təlimlərinə, innovativ tədris vasitələrinin genişləndirilməsinə ehtiyac var.

Sosial və vətəndaşlıq təhsili proqramlarının gücləndirilməlidir. Gənclərin həm biliyi, həm də sosial bacarıqları üzərində işləmək lazımdır.

Beynəlxalq təcrübələrin öyrənilməli və tətbiq edilməlidir. MDB və digər ölkələrdə uğurlu təhsil modellərinin ölkəmizə adaptasiyası üçün ciddi işlər görülməlidir.

Nəticə

Azərbaycanda təhsil sistemi mövcud problemlərə görə ciddi risklə üz-üzədir. Repetitorluğun yayılması, imtahan sisteminin ağır və stresli olması, təhsilin keyfiyyətinin aşağı olması və sosial tələblərə cavab verməməsi bu sistemin əsas çatışmazlıqlarıdır. Gələcəyin sağlam və yaradıcı vətəndaşlarının yetişməsi üçün təhsil islahatlarının sürətlə və effektiv həyata keçirilməsi labüddür.

Hazırladı:
Rövşən Ziya Vəziroğlu